Zengezur koridoru projesiyle ilgili bilinenler neler?

Azerbaycan’ı, ulaşım yollarıyla Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve devamında Türkiye ile birbirine bağlamayı hedefleyen Zengezur koridoru projesi nedir? Bölge ülkeleri projeye iyi mi bakıyor?

Ermenistan ve Azerbaycan içinde geçtiğimiz günlerde sınır bölgesinde yaşanmış olan çatışmalarda iki taraftan da onlarca asker yaşamını yitirdi.

Bazı uzmanlar, çatışmaların sebeplerinden biri olarak Zengezur koridoru projesindeki düğümün çözülmemesine işaret etti.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, çatışmalarla ilgili yapmış olduğu açıklamada, çeşitli eleştirilerin yanında “Ermenistan’ın ortaya yeni şartlar sürdüğünü ve kontakt ile ulaşım yollarının açılması sürecini aksattığını” belirtti.

Peki Zengezur koridoru projesi nedir ve taraflar mevzuya iyi mi yaklaşıyor?

Ermenistan’ın en güneyinde yer edinen eyalet, Syunik adını taşıyor.

Azerbaycan’da ise bu bölge için Zengezur adı kullanılıyor.

Bu bölgenin doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran, batısında ise Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti içeriyor.

Zengezur koridoru projesi ise bu bölgeden açılacak kara ve demiryolu ulaşımıyla Azerbaycan’ı direkt Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne bağlamayı hedefleyen projenin adı.

Daha geniş anlamda ise proje Azerbaycan’ı direkt Türkiye’ye bağlamayı amaçlıyor.

Azerbaycan ve Ermenistan, projeye değişik yaklaşıyor.

2020 yılındaki 2. Dağlık Karabağ Savaşı, Rusya’nın arabuluculuğunda imzalanan bir ateşkes anlaşmasıyla sona ermişti.

Anlaşmanın 9. maddesinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan içinde ulaşım yollarının açılması öngörüldü.

Bu maddede, “Bölgedeki tüm iktisat ve ulaşım bağlantıları açılacaktır. Ermenistan Cumhuriyeti; insanların, araçların ve malların her iki yönde engelsiz hareketini organize etmek için Azerbaycan Cumhuriyeti’nin batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım bağlantılarının güvenliğini güvence eder” ifadelerine yer verildi.

Metinde ek olarak, “Tarafların mutabakatı ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni Azerbaycan’ın Batı bölgelerine bağlayan yeni ulaşım bağlantılarının inşası gerçekleştirilecektir” cümlesi yer aldı.

Azerbaycan bu madde ile iki ülkenin Zengezur koridoru mevzusunda anlaşmış bulunduğunu öne sürüyor.

Ermenistan ise ulaşım yollarının açılmasını desteklediğini sadece bu maddede Zengezur adının kullanılmadığı benzer biçimde Bakü’nün talep etmiş olduğu şekliyle bir koridor projesinden de bahsedilmediğini belirtiyor.

Bakü, proje mevzusunda ısrar eden görünüyor.

Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, 2021 senesinde devlete ilişik bir TV kanalına verdiği röportajda, “Zengezur koridorunun oluşturulması ulusal, zamanı ve gelecekteki çıkarlarımızla tam olarak örtüşüyor. Ermenistan istese de istemese de Zengezur koridorunu hayata geçireceğiz. Eğer Ermenistan isterse bu mevzuyu daha kolay çözeceğiz, istemezse zorla çözeceğiz” dedi.

BBC Türkçe’ye konuşan, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden Doç. Dr. Hakan Güneş, Azerbaycan’ın projeyle ilgili niçin fazlaca istekli bulunduğunu birkaç sebebe dayandırarak yorumluyor:

“Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Bölgesi içinde mal alışverişi ve insan geçişinin sağlanacak olması mühim. İkincisi, bu koridor Azerbaycan’ın toprağı olmayacak fakat Azerbaycan, bu koridor vasıtasıyla kendi topraklarını birleştirdiği bir hukuki temele haiz olacak. Üçüncüsü, Azerbaycan hem kendi enerji kaynaklarının hem de Orta Asya ve Hazar’daki bölgedeki enerji kaynaklarının Batı’ya doğru aktarılmasındaki rolünü pekiştirmek istiyor.”

Erivan ise Azerbaycan’ın projesini eleştiriyor.

Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, geçtiğimiz aylarda TV kanalı Al Jazeraa’ya verdiği röportajda, “Sözde koridor ifadesi bizim için kabul edilemezdir ve bizim için kırmızı çizgidir bu sebeple üçlü anlaşmaya nazaran bölgemizde tek bir koridor vardır ve o da Laçin koridorudur” dedi.

Paşinyan Eylül ayında yapmış olduğu bir açıklamada ise “Azerbaycan bir koridordan bahsediyor. Sadece şunu net olarak söylemek isterim ki asla hiç kimseye Ermeni toprakları içinden bir koridora vermeyeceğiz. Sadece bir yol önereceğiz, bir yol açacağız ve bunu her an halletmeye hazırız. Azerbaycan’a bu tekliflerimizi sunduk, Azerbaycan kabul eder etmez bu anlaşmayı hızlıca uygulayabileceğiz” diye konuştu.

Erivan’ın, Azerbaycan ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki bağlantının kurulmasını hesapladığı güzergâh ile Azerbaycan’ın istediği güzergâh içinde farklılıklar bulunmuş olduğu görülüyor.

Ek olarak bu yolun hukuki statüsü mevzusunda da görüş farklılıkları olduğu anlaşılıyor.

Doç. Dr. Hakan Güneş, dokuzuncu maddeyle ilgili taraflar içinde aylarca görüşmeler bulunduğunu, mevzuyla ilgili ek antak kalma ihtiyacı doğduğunu, ek anlaşmalarla ilgili görüşmelerde uzlaşmazlıklar yaşandığını belirtiyor.

Ankara, Azerbaycan’ın talep etmiş olduğu Zengezur koridoru projesini korumak için çaba sarfediyor ve fazlaca mühim buluyor.

Proje, Türkiye’nin direkt Azerbaycan’a ve Orta Asya’daki Türk cumhuriyetlerine açılması imkânı olarak görülüyor.

Türkiye ile Azerbaycan’ın 15 Temmuz’da imzaladıkları Şuşa Beyannamesi ile projeye yaklaşım, bir resmiyet de kazanmış durumda.

Bu anlaşmanın ilgili bölümünde şu ifadeler yer aldı:

“Taraflar, Türkiye ve Azerbaycan’ı birleştiren Azerbaycan Cumhuriyeti Batı rayonları ile Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki koridorun (Zengezur Koridoru) açılmasının ve söz mevzusu koridorun devamı olarak Nahçıvan-Kars demiryolunun inşaatının iki ülke arasındaki ulaştırma-iletişim ilişkilerinin yoğunlaştırılmasına mühim katkı sağlayacağını belirtirler.”

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, geçen yıl Azerbaycan ziyareti esnasında yapmış olduğu açıklamada, “Bu coğrafyadan geçecek kara ve demir yolu hatları yalnız Azerbaycan ve Türkiye için değil tüm bölge ülkeleri için ekonomik ve ticari fırsatlar doğuracaktır. Gün gelecek Zengezur’dan çıkıp İstanbul’a kadar gidebileceğiz, Iğdır, Kars’a gidebileceğiz ve bölgenin transit lojistik merkez olma konumu perçinlenecektir. Bu gelişmeden İran, Gürcistan, Ermenistan dahil Azerbaycan’ın tüm komşuları istifade edecektir” diye konuştu.

Tahran ise Azerbaycan’ın gündeme getirmiş olduğu şekliyle Zengezur projesi mevzusunda kaygılı.

Kimi uzmanlar; İran’ın projeyi, Ermenistan ile sınır bağlantısını tehlikeye atacak bir gelişme olarak görmüş olduğu yorumunu yapıyor. Akademisyen Hakan Güneş ise İran’ın kaygısını yorumlarken ‘ihtimaller içinde yükselen milliyetçilik’ mevzusuna dikkat çekiyor:

“İran’ın rahatsızlığı temel olarak Azerbaycan’ın daha da güçlenmesi.  İran, kendi kuzeyinde ciddi bir nüfus oluşturan İran Azerilerinin milliyetçi yükselişlerinden büyük bir kaygı duruyor. Türkiye’nin Kafkasya’daki gücünün artmasından da kaygı duruyor.

“Bir de Ermenistan’ın, kuşatım altında olmasından dolayı, fazlaca büyük rakamlarla olmasa da İran’a ekonomik epey bağımlılığı da var. Fakat bunlar detay, İran’ın aslolan kaygısı milliyetçilikle ilgili.”

Koridor tartışmalarında Azerbaycan ve Ermenistan dışındaki en mühim erkek oyuncu ise Rusya.

Moskova, ateşkes anlaşmasının garantörü olarak Azerbaycan ve Nahçıvan içinde genel olarak yeni ulaşım yolları açılmasını destekliyor.

Anlaşmanın 9. maddesinde “Ulaşım kontrolü, Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Servisi Sınır Muhafıza Servisi organları tarafınca gerçekleştirilecektir” ifadesi de içeriyor.

Kısaca herhangi bir yeni ulaşım projesinde denetim, Rus güçlerinde olacak.

Doç. Dr. Hakan Güneş, bunu Rusya açısında bir diplomatik başarı olarak yorumluyor:

“Bu aslına bakarsanız Rusya’nın formülasyonu. Rusya’yı da orada iki gümrüğün başına kendisini yerleştiriyor. Bu şu demek Rusya yalnız Dağlık Karabağ’da sulh gücü misyonu olarak bulunmakla kalmıyor. Karabağ haricinde da koridorda da bir konum elde ediyor.”