Tutuklanan TTB Başkanı Fincancı’nın sözleri ‘ifade özgürlüğü’ kapsamına girer mi? 

Türk Tabipleri Birliği (TTB) Başkanı Şebnem Korur Fincancı’nın “terör propagandası” yapmış olduğu suçlamasıyla tutuklanması bir kez daha ifade özgürlüğünün ne olduğu, kapsamı ve sınırları hakkında tartışmaların başlamasına yol açtı.

Şebnem Korur Fincancı, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı tarafınca hakkında yürütülen soruşturma kapsamında dün “terör örgütü propagandası” yapmak ve “Türk milletini, Türkiye Cumhuriyeti Devletini, devletin kurum ve organlarını aşağılamak” suçlamalarıyla tutuklandı.

Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı bugün Fincancı ve TTB merkez yönetiminin görevden alınmasını da istedi.

Fincancı 20 Ekim’de PKK’ya yakın Medya Haber TV’de katılmış olduğu bir yayında Türk Silahlı Kuvvetleri’nin PKK’ya karşı “kimyasal tabanca kullandığı” iddialarıyla ilgili değerlendirmelerde bulunmuş, iddiaların bağımsız heyetlerce incelenmesi icap ettiğini söylemişti.

Bazı karşıcılık partileri ve sivil cemiyet kuruluşları, Fincancı ile alakalı hukuki süreci eleştirirken “ifade özgürlüğüne” vurgu yapmış oldu.

Peki ifade özgürlüğü nedir, çerçevesi iyi mi çizilir? Fincancı’nın açıklamaları ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilebilir mi?

Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu’nca 10 Aralık 1948’de kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 19. Maddesi ifade özgürlüğünün genel çerçevesini şu şekilde çiziyor:

“Her insanın fikir ve ifade özgürlüğüne hakkı vardır. Bu hak düşüncelerinden dolayı rahatsız edilmemek, ülke sınırları söz mevzusu olmaksızın, informasyon ve düşünceleri her yoldan araştırmak, elde etmek ve yaymak hakkını lüzumlu kılar.”

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 10. Maddesi de şu şekilde diyor:

“Hepimiz ifade özgürlüğü hakkına haizdir. Bu hak, kamu makamlarının müdahalesi olmaksızın ve ülke sınırları gözetilmeksizin, kanaat özgürlüğünü ve haber ve görüş alma ve de verme özgürlüğünü de kapsar. Bu madde, Devletlerin radyo, tv ve beyaz perde işletmelerini bir izin rejimine doğal olarak tutmalarına engel değildir.”

Sadece maddenin 2. Fıkrasında ifade özgürlüğüne belli sınırlamalar getiriliyor:

“Vazife ve sorumluluklar da yükleyen bu özgürlüklerin kullanılması, yasayla öngörülen ve demokratik bir toplumda ulusal güvenliğin, toprak bütünlüğünün yada kamu güvenliğinin korunması, kamu düzeninin sağlanması ve kabahat işlenmesinin önlenmesi, sağlığın yada ahlakın, başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli saklı bilgilerin yayılmasının önlenmesi yada yargı erkinin yetki ve tarafsızlığının güvence altına alınması için lüzumlu olan bazı formaliteler, koşullar, sınırlamalar yada yaptırımlara doğal olarak tutulabilir.”

Türkiye hem İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin hem de AİHS’nin imzacı ülkeleri içinde. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin hukuken bir bağlayıcılığı bulunmuyor.

Buna rağmen Türkiye AİHS’ye taraf ve Avrupa Konseyi üyesi bir devlet olarak ve Anayasa’nın 90. Maddesi gereği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) kararlarını tam olarak yerine getirmekle yükümlü.

İç hukuka bakıldığında Anayasa’da da ifade özgürlüğünü koruma altına alan maddeler mevcut. Anayasa’nın 25, 26, 27 ve 28. Maddeleri ifade özgürlüğünü güvence altına alıyor.

Sadece AİHS’nin 10. Maddesinin 2. Fıkrasında olduğu benzer biçimde 26 ve 28. Maddelerde de ifade özgürlüğüne bazı sınırlamalar getiriliyor.

Mesela 26. Madde’de şu ifadeler kullanılıyor:

“Hepimiz, fikir ve kanaatlerini söz, yazı, fotoğraf yada başka yollarla tek başına yada toplu olarak izahat ve yayma hakkına haizdir. (…) Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının şöhret yada haklarının, hususi ve aile hayatlarının ya da kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması yada yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.”

Doğrusu ifade özgürlüğü mutlak bir hak olarak değerlendirilmiyor ve bilhassa terör ve ulusal güvenlikle ilgili mevzularda belli sınırlamalara doğal olarak tutuluyor.

Peki fakat bir açıklamanın “terör propagandası” mı olduğu, yoksa ifade özgürlüğü kapsamında mı değerlendirilmesi gerektiğine iyi mi karar verilir? Bu duyarlı çizgi iyi mi çekilir?

İfade Özgürlüğü Derneği’nden hukukçu Prof. Yaman Akdeniz, “AİHM ve AYM içtihatlarına nazaran kamu otoriteleri yada toplumun bir kesimi için hoş olmayan düşüncelere, sertliği teşvik etmediği, terör eylemlerini haklı göstermediği ve nefret duygusunun oluşmasını desteklemediği sürece sınırlama getirilemez” diyor ve sözlerini şu şekilde sürdürüyor:

“Yüksek mahkeme içtihatları bu yöndeyken, Türkiye’deki hukuk düzeni, kanunlarda yazanlar ve bu kararlardan bağımsız tadı bir halde uygulanıyor.

“O bakımdan hükümetin tepkisini çeken her söylem için terör propagandası, Cumhurbaşkanına hakaret, kamu görevlisine hakaret yada hatta artık dezenformasyon suçu iddiası ile soruşturma açılması, gözaltına alınma, hatta tutuklanma ve yargılanma riski mevcut.

“Sorun, dolayısıyla, kanunlarda yazan değil, tadı uygulamalardır.”

Demokrasi, siyasal özgürlük ve insan hakları mevzusunda araştırmalar icra eden ABD merkezli fikir kuruluşu Freedom House’un 2022 yılı için hazırladığı “Freedom in the World” (Dünyada Özgürlük) raporunda Türkiye, hak ve özgürlükler açısından “Özgür Değil” kategorisinde değerlendiriliyor.

Raporda “Vatandaşlar siyasal ya da öteki duyarlı meselelerde kovuşturma ya da misilleme korkusu olmaksızın kişisel görüşlerini ifade edebiliyorlar mı?” sorusuna özetle şu cevap veriliyor:

“Vatandaşlar hususi alanlarda fikirlerini seslendirmeye devam ederken, kamusal alanda davranışlarında ölçülü davranıyorlar. Muhaliflerin gelişigüzel şekilde yargılanması, çoğunlukla yargı önüne çıkmadan gözaltında tutulmaları ve uzun hapis cezaları riski ülkede bir otosansür iklimi yarattı.”

Yaman Akdeniz ve Kerem Altıparmak’ın İngiliz PEN için hazırladıkları 2018 tarihindeki “Türkiye’de Can Çekişen İfade Özgürlüğü: OHAL’de Yazarlar, Yayıncılar ve Akademisyenlerle İlgili Hak İhlalleri” başlıklı raporda da şu tespitlerde bulunuluyor:

“Genel olarak bakıldığında, medya özgürlüğü ve ifade özgürlüğü bakımından Türkiye, Avrupa Konseyi’ne üye devletler içinde her daim en kısıtlayıcı ülkelerden biri olmuştur.

“Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önünde bugüne kadarki sicili incelenirse, 1959 ile 2017 yılları aralığında Mahkeme’nin vermiş olduğu 20,657 kararın 3386’sının (%16.36) tarafı olan Türkiye, hakkında en oldukça karar verilen Taraf Devlettir. 2988 ihlal sonucu ile Türkiye ek olarak hakkında en oldukça ihlal sonucu verilen ülkedir.

“Mahkemenin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili 10. maddesine yönelik ihlal tespitinde bulunmuş olduğu toplam 700 karardan 281’i aleyhinde verilen Türkiye asla zorlanmaksızın bu alanda ilk sıraya yerleşmektedir.”

TTB Başkanı Şebnem Korur Fincancı’nın kamuoyunu yakından ilgilendiren bir mevzu hakkında, insan hakları savunucusu olarak fikirlerini beyan ettiğini söyleyen Yaman Akdeniz, TSK’nın kimyasal tabanca kullandığı iddialarının araştırılması icap ettiğini söylemenin soruşturmayla sonuçlanmaması icap ettiğini belirtiyor.

Akdeniz, “Hükümet, devlet ve Türk Silahlı Kuvvetleri bu iddialara yanıt verebilir ve hatta soruşturabilir de. Aslolan yapılması ihtiyaç duyulan de iddiaların soruşturulmasıdır. Şebnem Korur Fincancı da bu talebini dile getirirken herhangi bir terör eylemini haklı göstermek için bu talepte bulunmamıştır, asla kimseyi suça teşvik de etmemiştir, sözleri nefret söylemi de içermemektedir” diyor.

Demokratik toplumlarda hükümetlerin kendilerine yöneltilmiş en ağır eleştirileri bile hoşgörü ile karşılamak zorunda olduklarının altını çizen Akdeniz, Fincancı’nın tutuklanmasını “ifade özgürlüğü hakkına yönelik caydırıcı tesir yaratma çabası” olarak değerlendiriyor ve sözlerini şu şekilde sürdürüyor:

“Bu bağlamda hedef bir tek Şebnem Korur Fincancı değil tüm sivil cemiyet ve insan hakları savunucularıdır. Amaç da sivil toplumu 2023 Genel Seçimleri öncesinde susturmak ve zapturapt altına almaktır.

“Benzer susturma çabası ve mesajlarını gazeteci Sedef Kabaş’ın tutuklanması ve yargılanması sürecinde de gördük, sanatçı Gülşen’in tutuklanması sürecinde de gördük.

“AİHM’in Castells/İspanya sonucuna nazaran ‘Sıhhatli bir demokrasi, bir hükümetin yalnızca yasama organı yada yargı organları tarafınca denetlenmesini değil; bununla birlikte sivil cemiyet örgütleri, basın yada siyasal partiler benzer biçimde siyasal alanda yer edinen öteki aktörlerce de denetlenmesini gerektirir.

“Türkiye’de ise üst düzey siyasetçilerin oldukça duyarlı davrandıklarını ve eleştirileri yargı yolu ile cezalandırma çabasında olduklarını görüyoruz.”

18 Ekim’de PKK’ya yakın medya organlarında TSK’nın Şimal Irak’taki bazı operasyonlarda “kimyasal tabanca kullandığı” öne sürüldü, iddiaya dayanak olarak çeşitli görüntüler paylaşıldı.

Şebnem Korur Fincancı iki gün sonrasında PKK’ya yakın Medya Haber TV’de katılmış olduğu bir yayında, ortada bu tür iddiaların ve ölümün olduğu bir durumda, Birleşmiş Milletler’in Minnesota Protokolü ilkeleri gereği, bu iddiaların bağımsız heyetlerce incelenmesi icap ettiğini söylemiş oldu ve şu ifadeleri kullandı: 

“Görüntüleri daha ilkin de bir doktor olarak incelemiştim ve açık ki sinir sistemini direkt tutan toksik gazlardan, zehirli gazlardan, kimyasal gazlardan biri kullanılmış durumda.”

Minnesota Protokolü, adli nitelikli otopsilerin tamamının, muhakkak adli tıp uzmanı yada adli patologlar tarafınca ve tam donanımlı otopsi birimlerinde yapılmasını öngörüyor.

Halkların Demokratik Partisi (HDP) iddialarla ilgili olarak TBMM’de Ulusal Müdafa Bakanı Hulusi Akar’ın yanıtlaması istemiyle sual önergesi verdi.

Ulusal Müdafa Bakanlığı’nın basın açıklamasında “Türk Silahlı Kuvvetleri tarafınca kimyasal tabanca kullanıldığına yönelik iddiaların tamamen mesnetsiz ve gerçek dışı olduğu” açıklandı.

Şebnem Korur Fincancı, hakkında soruşturma başlatılmasının arkasından Independent Türkçe’ye yapmış olduğu açıklamada söylediklerinin iddiaların araştırılmasını savunmaktan ibaret bulunduğunu altını çizdi ve Medya Haber TV’yi şu sözlerle eleştirdi:

“Medya TV ve ondan haberleştirenlerin sorumsuz habercilik anlayışı var. Sanki ben ‘Kimyasal kullanılmıştır’ demişim benzer biçimde haber yapıyorlar. Öyleki bir şey demedim ben. Canlı yayında konuşuyorum. Hani diyorum ki bir kimyasal tesiri olabilir, sinir sistemini de etkileyen, o istemsiz hareketler fakat bunun araştırılması gerekir diyorum.”

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Pazartesi günkü kabine toplantısının arkasından, “TTB Başkanı’yla ilgili yargı harekete geçmiştir. Gerekirse yasal düzenlemeyle bu ismin değişmesini sağlayacağız. Bu şekilde bir şahsın adı Türk’le süregelen kurumun başlangıcında olmasının milletimizin tüm fertlerini rahatsız ettiğine inanıyorum,” dedi.

AKP Sözcüsü Ömer Çelik, “TSK’yı kimyasal tabanca kullanmakla suçlayanlar karacılık şebekesidir. PKK’nın cinayetlerini övenler kirli odakların temsilciliğini yaparak TSK’ya saldırıyorlar. TSK, mücadelesini en yüksek hukuki standart ve ilkelerle yürütmektedir” ifadelerini kullandı.

MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli ise Salı günü partisinin grup toplantısında TTB’nin kapatılmasını, yönetimine en ağır ceza verilmesini, TTB Başkanı Şebnem Korur Fincancı ve yönetiminin Türk vatandaşlığından çıkarılmasını istedi.

CHP Grup Başkanvekili Özgür Hususi, Fincancı’nın Çarşamba günü gözaltına alınması sonrası yapmış olduğu paylaşımda “ifade özgürlüğüne” vurgu yapmış oldu.

DEVA Partisi Genel Başkanı Ali Babacan da “Fikirlerin doğruluğunu yanlışlığını, özgür münakaşa ortamlarında konuşabiliriz. Yargı sopası altında değil,” dedi.

HDP, iktidarı “elinde tuttuğu yargı sopası ile gerçeklerin gün yüzüne çıkmasının önüne geçerek; sertlik, işkence, hukuksuz ve tadı tutuklamalarla bir korku rejimi yaratmakla” suçladı.

EMEP’ten meydana getirilen açıklamada “Şebnem Korur Fincancı derhal özgür bırakılmalıdır; suçsuzdur ve ifade özgürlüğü engellenemez” denildi. 

TTB’den Perşembe günü meydana getirilen açıklamada ise “Sıhhat çalışanlarının hakları ve toplumun sıhhat hakkı için; emek, demokrasi, özgürlük ve sulh için; bilimin bağımsızlığı ve bilim adamlarının ifade özgürlüğü için Türk Tabipleri Birliği’ne ve Dr. Şebnem Korur Fincancı’ya haiz çıkmayı sürdüreceğiz” ifadeleri yer aldı: 

Aynı gün Sulh Vakfı’ndan meydana getirilen açıklamada da benzer bir vurgu vardı:

“Barışın, demokrasinin gelişmesini engellemiş olan, fikir ve ifade özgürlüğünü ortadan kaldıran bu karardan geri dönülmeli, Prof. Dr. Şebnem Korur Fincancı derhal özgür bırakılmalıdır.”