Türkiye’de sağlık çalışanları arasında anestezik ilaç bağımlılığı: ‘Konuşulamayan bir yara’

Haber ve Video:

Fundanur Öztürk – Efe Öç

“İlacı hastane dolabından alan ben değildim, başka bir (sağlıkçı) dostum almıştı. Çantasından çıkardığı ilacı anlatmaya başladı, sonrasında çoğumuz kullandık. Bu ilaçların bir kısmının depresyon benzer biçimde tedavilerde de kullanıldığını bildiğim için, mantıklı gelmişti…”

Anestezi doktoru Berke, ilk kez uyuşturucu amaçlı anestezik ilaç kullandığı anı bu şekilde konu alıyor. Genç tabip o dönem, ciddi bir “depresyon ve tükenmişlik sendromu” yaşadığını söylüyor.

BBC Türkçe’nin araştırması, Berke benzer biçimde pek oldukca sağlık çalışanının hastane envanterindeki narkotik ilaçlara bağımlılık geliştirdiğini ortaya koyuyor.

Pandemi öncesinde acil servis çalışanları özelinde meydana getirilen bir araştırma, 2009-2019 yılları arasında minimum 50 ölüm bulunduğunu gösteriyor.

Araştırmayla ilgili BBC Türkçe’ye konuşan Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut; tükenmişlik, sağlıkçılara sertlik benzer biçimde bağımlılık sebebi olabilecek faktörlerin pandemi döneminde arttığını aktarıyor.

Haber üstüne çalıştığımız Haziran 2022 ve Ekim 2022 arasında anestezi, acil servis ve yoğun bakım bölümlerinde çalışan minimum 6 sağlık çalışanı daha ölü bulunmuş oldu.

Konuştuğumuz sağlık profesyonelleri, emek verme şartlarının bu problemi derinleştirdiği mevzusunda aynı fikir.

Ocak 2022’de aşırı doz sebebiyle yaşamını kaybeden hemşire Emel Yüce’nin anası, “Bu bir kanayan yara” diyor ve ekliyor:

“Bu bir (mesleki) hastalık olarak kabul edilmeli. Bu rahatsızlığa yol açan sebepler ise ağır emek verme koşulları…”

Sağlık çalışanları arasındaki anestezik ilaç bağımlılığı bilhassa yoğun bakımlar, acil servislerde daha yaygın görülüyor.

Uzmanlar, anestezik maddelere erişimin görece daha kolay olduğu bu branşlarda daha çok bağımlılık geliştirildiğini değerlendiriyor.

Eski Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlıları Tedavi ve Araştırma Merkezi (AMATEM) Direktörü Prof. Dr. Nesrin Dilbaz, “Ne kadar kolay bir maddeye erişebilirseniz, o denli oldukca onu tecrübe etme, kullanma ve sonrasında da onun bağımlısı olma şansınız fazla oluyor. Şahıs bir kez maddeyle karşı karşıya ulaştıktan sonra işimiz oldukca zorlaşıyor” diyor.

Türkiye’de sağlık çalışanları arasında anestezik madde bağımlılığının ne kadar yaygın olduğuna dair resmi veri bulunmuyor.

Bu araştırma kapsamında konuştuğumuz oldukca sayıda uzman ise “sesli konuşulamayan” bu probleminin giderek yaygınlaştığı görüşünde.

BBC Türkçe’ye konuşan ilgili bölümlerden sağlık profesyonelleri, bağımlılık sebebiyle emek verme dostlarını kaybettiklerini söyledi.

Acil Tıp Uzmanları Derneği’nin (ATUDER) sağlık çalışanları arasında anestezik madde bağımlılığına yoğunlaşan, “Acil Servis Çalışanlarında Madde Bağımlılığı ve Öz Kıyım Riski” raporuna bakılırsa ise 2009-2019 arasında aşırı doz ilaç sebebiyle 50 sağlık çalışanı odasında ölü bulunmuş oldu.

BBC Türkçe’nin Ekim-Haziran 2022 arasında yapmış olduğu medya taraması, “anestezi, acil servis ya da yoğun bakım” branşlarında çalışan minimum 6 sağlık çalışanın daha şüpheli bir şekilde yaşamını kaybettiğini ortaya koyuyor.

Sağlık çalışanlarının daha oldukca meslek kaynaklı tükenmişlik sendromu sebebiyle ya da fizyolojik ağrılarını dindirmek, uzun nöbetlerde uyanık kalabilmek ya da sonrasında uyuyabilmek benzer biçimde fizyolojik gereksinimlerle anestezik ilaçlara yönelebildiği kaydediliyor.

Peki, sağlıkçıların anestezik madde bağımlılığı geliştirmesinin mesleki sebepleri ne? Bir sağlıkçı anestezik bir ilaca bağımlı olduktan sonrasında iyi mi destek alabilir?

Hastaların tedavisinde kullanılan anestezik ilaçlara erişimin kolaylığı, sağlıkçıların bağımlılığında mühim bir etkiye haiz.

Anestezi doktoru Uğur, anestezik ilaçları iyi mi uyuşturucu amaçlı kullandığını anlatırken, hastanede “asla beklemediği insanların bile” bu ilaçları denediğini, hatta yüksek bağımlılık geliştirdiğini konu alıyor:

“Sonuçta bunlar devamlı kullandığın (anestezik) ajanlar, devamlı elinin altında… Evinde bile duruyor olabilir. Tadını merak edip kullananlar bile oluyor.”

Uğur başlangıçta anestezik ilaçları kullanmaktan kaçındığını sadece öteki sağlıkçı arkadaşlarının kullandığını gördükten sonrasında kendisinin de başladığını söylüyor.

Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Anesteziyoloji ve Canlandırma Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Necmettin Ünal da şu şekilde açıklıyor:

“Her gün elimizin altında her türlü ilaç vardır. Bu ilaçların bir kısmı ise bağımlılık potansiyeli olan, uyutucu, keyif verici ilaçlardır ki bunların başlangıcında narkotik/opioid dediğimiz ağrı kesici ve anestezik maddeler gelir.

“Birçok branşa bakılırsa bunlara ulaşımımız oldukca daha kolaydır. Çözümsüzlüklerin olabildiği yoğun bir stres ortamı ve bu çözümsüzlüklerde başvurabileceğiniz, geçici deva olarak görebileceğiniz ilaçlar…”

ATUDER raporunda, bazı bağımlı sağlıkçıların hastalık ağrılarını dindirmek amacıyla kullandıkları ilaçlara süratli bir şekilde bağımlılık geliştirdiği kaydediliyor.

Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut, “Bir bağımlı sağlık çalışanı, kendisine uygulanan ilacın anında ağrısını kesip gevşemesine sebep olmasından sonrasında bu ilaçlarla tanışmıştı” diyor.

Uzmanlara bakılırsa damardan kullanılan anestezik ajanlar, öteki uyuşturuculara bakılırsa oldukca daha süratli ve yüksek bir bağımlılık yaratıyor ve bu durum sağlıkçılar için oldukça büyük bir risk.

Prof. Ünal, “İlacı bir şekilde hastaya kullanılmış benzer biçimde gösterip, aslına bakarsak kendisi için stoklayan meslektaşlarımız oldu. Bir kısmı aşırı dozdan öldü, bir kısmı meslekten çıkartıldı” diyor.

Sağlıkçıların anestezik madde bağımlılığına gösterdiği sebepler arasında; maddeye erişimin kolaylığı, tükenmişlik hissi, yoğun ders emek verme/iş yaşamı içinde yaşamı kaçırma hissi ve merak duygusu gösteriliyor.

Hekim Uğur, “TUS benzer biçimde bir sınava hazırlanırken uzun süre can sıkan bir yaşam yaşadıysam, bu durum beni sonrasında uyuşturucu kullanmaya itiyor. Hayatıma renk katmam lazım benzer biçimde geliyor” diyor.

Yaşamla ölüm arasında anestezistlerin olaya müdahale ettiğini söyleyen Hekim Berke ise hayatındaki “aşırı stres” sebebiyle anestezik madde kullanmaya başladığını söylüyor.

Genç tabip, hastalarına devamlı kullandığı anestezik maddeye duyduğu merak ve tükenmişlik sendromu birleştiğinde neler yaşadığını şu şekilde konu alıyor:

“Her gün bir sürü hasta uyutuyorum fakat hiçbirinin (ilacın) insandaki tesirini tam bilmiyorum. Bazıları anestezi altındayken gülüyor, eğleniyor… Bu ilaçların insanlardaki tesirini gördükten sonrasında oldukca merak ediyorsunuz.

“Bir tükenmişlik vardı üzerimde tam o süreçte. Uzun süredir bunu hissediyordum. Bitmiş benzer biçimde hissediyordum. Birlikte kullandığım sağlıkçı arkadaşlarımda da aynı sürecin olduğuna inanırım.”

Genç tabip, ayda 8-9 gece nöbet tuttuğunu ve ertesi günün mesaisiyle beraber 36 saat hastanede kaldığını söylüyor.

Peşinden evine gittiğinde tek isteğinin ‘”uyumak” bulunduğunu söyleyen Berke, kimi zaman yiyecek bile yemeden, bir sonraki mesaiye kadar uyuduğunu konu alıyor:

“Evden iki gün ilkin çıkmıştım diyorsun, bir anda uyanıyorsun ve iki gün sonrasındasın. Aniden vakit algını da yitiriyorsun. Vücudun da kendisini toparlayamıyor tam olarak aslına bakarsak.”

Berke’ye bakılırsa bu döngü, sağlık çalışanlarını hem fizyolojik hem de ruhsal olarak tükenmişliğe itiyor. 

Dr. Karabulut ise tükenmişlik sendromu ve sağlıkçılara sertlik benzer biçimde bağımlılık sebebi olabilecek faktörlerin pandemi döneminde arttığını belirtiyor.

Psikiyatrist Prof. Dilbaz, bir hekimin tükenmişliğini “anestezik madde kullanma aşamasına gelmeden” ortadan kaldırmak icap ettiğini kaydediyor.

Tükenmişlik sendromu yaşayan sağlık çalışanlarının giderek arttığını gözlemleyen Prof. Ünal, mevcut koşulların sağlıkçıların anestezik madde kullanımını da artırabileceğini düşünüyor.

Prof. Ünal, sağlıkçılar arasındaki bu probleminin sesli konuşulması icap ettiğini söyleyerek, “İlk ilkin bu şekilde bir sorun bulunduğunu ortaya koymamız gerekiyor. Gizli saklı kapılar ardında kalmış olarak hiçbir şeyi çözemeyiz” diyor.

Ünal, hastane içinde bağımlı bir sağlık çalışanına karşı geleneksel “abi-abla/kardeş-arkadaş” yaklaşımıyla destek sunmanın etkili bir yöntem olamayacağını söylüyor:

 “Mesleğe yeni başlamış birisi olsaydım, abi kardeş olarak işi halletmeye çalışırdım. Yapma derdim, çoluğun-çocuğun var. Fakat süreç içinde yaşadıklarım bana şunu gösterdi: Bununla yalnız vakit kaybedersiniz.

 “Bu kişinin ilaçlara yetişebilme şartlarının tamamen ortadan kaldıracak şekilde emek verme şartlarının ya da emek verme yerlerinin değiştirilmesi gerekir.”

Peki, hastane envanterindeki ilaçların kötüye kullanılıp kullanılmadığı iyi mi denetleniyor?

Bir hastaya narkotik ilaç uygulandığında hangi tüpten kaç doz ve kim tarafınca uygulanmış olduğu, yazılı bir şekilde kayıt altına alınıyor.

Prof. Ünal, “Diyelim ki bir ampulün yarısını kullandınız, kalan öteki yarısı için imha raporu tutmak zorundasınız” diyor.

Fakat kâğıt üstünde yerine getirilen bu prosedürün, pratikte devamlı denetim edilemediği değerlendiriliyor.

Bu sebeple uzmanlar, öncelikle sağlık çalışanlarını madde kullanımına yönelten negatif koşullarının ortadan kaldırılması icap ettiğini korumak için çaba sarfediyor.

Hekim Uğur ise hususi hastanelerde bu ilaçlara “para” gözüyle bakılmış olduğu için denetimlerinin de daha katı bulunduğunu fakat devlet hastanelerinde bu ilaçların kötüye kullanımını takip etmenin zorlaştığını düşünüyor.

Hekim Berke’ye bakılırsa de hastaneden uyuşturucu amaçlı anestezik ilaç temin etmek, “sokaktan” uyuşturucu temin etmekten “daha güvenli” olabiliyor:

“Medikal bir uyuşturucuyla dışarıdan alınan uyuşturucu arasında kalite farkı var. Hastanedeki anestezik maddeler, ilaç şirketlerinin laboratuvarlarda ürettikleri, yüzde yüz verimli ürünler.

“Dışarıdan aldığınızda kullandığınız şey ise amatör birisinin yetiştirdiği yada hayata geçirmeye çalmış olduğu şey. Hastaneden alındığı için torbacı vb. benzer biçimde hiçbir aracı yok, daha güvenli geliyor. Fakat hastanede yakalanırsanız, doktorluktan men ediliyorsunuz.”

Genç tabip, anestezik maddeleri kullandıktan sonrasında yavaş yavaş vücudunun çöktüğünü hissettiğini, kronik bitkinlik ve baş ağrısı yaşadığını söylüyor:

“Tamamen bırakmamı engelleyecek birçok etken var. Etrafımda bu kadar kolay erişilebiliyor olması, (kullanımın) oldukca rutine binmiş olması… Onun haricinde bırakmamda beni destekleyecek herhangi bir mekanizma yok.”

Ocak ayında aşırı dozdan Ordu’da yaşamını kaybeden hemşire Emel Yüce’nin ailesi de kızlarının bağımlılığı süresince yetkililerden destek bulamadıklarını konu alıyor.

Ordu’daki evlerinde buluştuğumuz aile, kızlarının artık “tam bağımlı” olduğu süreçte Ordu İl Sağlık Müdürlüğü’ne başvurup yardım istediklerini fakat elleri boş döndüğünü söylüyor.

Emel Yüce’nin ölmeden önceki son aylarında artık iş yerinde de kendisine ilaç enjekte ettiğini, bu durumun hastane yönetimi ve öteki iş arkadaşları tarafınca da bilindiğini belirtiyorlar.

Anne Gürşen Yüce, kızının bağımlılığını yenmesi için her türlü riski göze alarak yetkililere başvurduğunu fakat sonuçsuz kaldığını söyleyerek, “Bir anne olarak daha çok ne yapabilirdim” diye soruyor.

Acil Tıp Uzmanları Derneği’nden (ATUDER) Doç. Dr. Keziban Uçar Karabulut, bağımlı sağlık çalışanlarının rehabilitasyonları mevzusunda, “Biz kendimize bakılırsa değişik protokoller oluşturduk fakat bu resmi bir protokol değil” diyor.

Sağlık çalışanları arasındaki bağımlılığın genel toplumdakinden oldukca daha azca bulunduğunu söyleyen Karabulut, sağlık çalışanlarının nadiren yardım talebinde bulunduğunu konu alıyor:

“Acil serviste çalışanlar arasındaki ruhsal problemlerin oldukca arttığı görüyoruz. Bu da ister istemez ilaç bağımlılığına sürüklüyor. Sağlık çalışanlarına karşı şiddetin de bu eğilimi artırdığını söyleyebiliriz.

 “İşimi ve toplumdaki saygınlığımı kaybederim, hor görülür ve uzaklaştırılırım… Bu kaygılar öne çıkmış olduğu için tedaviyi reddediyorlar.”

Tüm bağımlı ve şahit anlatımları, sağlık çalışanlar arasındaki anestezik madde bağımlılığının meslek kaynaklı sorunlardan etkilendiğini ortaya koyuyor.

Tükenmişlik sendromu, yoğun ve stresli geçen bir öğrencilik ve iş yaşamı, anestezik maddeye erişimin kolaylığı, sağlıkta sertlik, toplumda itibarsızlaştırılma, yıldan yıla eriyen maaşlar ve maddi imkansızlıklar…

BBC Türkçe bu bağlamda Sağlık Bakanlığı’na, sağlık çalışanlarının emek verme koşullarının anestezik madde kullanımına tesirleri ve bağımlı sağlık çalışanlarının rehabilitasyonu için bir protokol olup olmadığıyla ilgili olarak şu soruları yöneltti:

Emel Yüce’nin ailesinin dile getirmiş olduğu iddiaları da yönelttiğimiz Bakanlık, herhangi bir izahat yapmadı.

Haberde halen etken kamu görevinde olan doktorların adları değiştirilmiştir.